Voordelen en uitdagingen van drijfmest in wintertarwe

Samen met de kunstmestprijzen steeg in 2021-2022 ook de interesse om drijfmest in het voorjaar toe te passen in wintertarwe. Bij wintertarwe is namelijk een relatief grote hoeveelheid stikstof nodig om een goede opbrengst en kwaliteit te kunnen realiseren. Meestal wordt de volledige stikstofbemesting ingevuld met kunstmest en wordt er geen of nauwelijks gebruik gemaakt van dierlijke mest. Bijgevolg leidde de hoge kunstmestprijzen tot hoge productiekosten voor wintertarwe en groeide de interesse om kunstmest deels te vervangen door goedkopere dierlijke mest. Inspelend op deze hernieuwde interesse om drijfmest toe te passen in tarwe, demonstreerden de Bodemkundige Dienst van België (BDB) en PIBO-Campus gedurende 2 jaar de voordelen en uitdagingen van deze techniek.

Demoproeven

In het voorjaar van 2023 en 2024 werden in totaal vier demonstratieproeven aangelegd door de Bodemkundige Dienst van België (BDB) en PIBO-Campus. Deze kaderde binnen het demonstratieproject ‘Alternatieve duurzame bemestingsstrategieën bij tarwe’ gefinancierd door de Vlaamse Overheid en het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling. In de proeven werd de voorjaarstoepassing van drijfmest in de wintertarwe gedemonstreerd en vergeleken met de toepassing van enkel kunstmest. Er werd een vergelijking gemaakt van de opbrengst en kwaliteit van de tarwe, maar ook het nitraatresidu na de oogst en het totale economisch plaatje werden meegenomen in de analyse. Zo konden de belangrijkste voordelen en uitdagingen worden vastgesteld.

Voordelen

Circulair gebruik van meststoffen

Niet alle dierlijke mest die in Vlaanderen wordt geproduceerd, wordt als meststof gebruikt in de landbouw. Een aanzienlijk deel hiervan wordt verwerkt in mestverwerkingsinstallaties of geëxporteerd. Nochtans is dierlijke mest doorgaans duurzamer dan kunstmeststoffen aangezien kunstmest wordt geproduceerd via energie-intensieve chemische processen. Met een areaal van grootteorde 70.000 ha, is wintertarwe een belangrijke akkerbouwteelt in Vlaanderen. Door een deel van de kunstmest die hier wordt toegepast te vervangen door dierlijke mest, kan de mestafzet in Vlaanderen dus significant worden vergroot. Het vervangen van minerale meststoffen door dierlijke mest, draagt bij aan een efficiënter lokaal gebruik van grondstoffen en het sluiten van kringlopen. Dit is vooral duurzaam wanneer je bedrijfseigen mest inzet of als de mest afkomstig is van de nabije omgeving. Transport en externe inputs worden op die manier tot een minimum beperkt.

Besparing?

Er zijn verschillende factoren die de voorjaarstoepassing van de drijfmest in de wintertarwe meer of minder rendabel maken. Eerst en vooral speelt de prijs van de kunstmest een grote rol in de rentabiliteit. Wanneer kunstmestprijzen stijgen, wordt het meer voordelig om kunstmest te vervangen door drijfmest.

Hier moeten dan eventueel nog kosten van de loonwerker en/of van een drijfmestanalyse in rekening worden gebracht. De grootte van deze kosten per ha zijn afhankelijk van het totaal areaal waar drijfmest wordt toegepast. Bij een groter areaal neemt de kost per ha af. De stikstofinhoud van de drijfmest speelt bovendien ook een rol in de rendabiliteit. Bij de proeven bleek dat bij injectie maximaal ongeveer 20 m³/ha kon worden toegediend. Bij drijfmest die een hogere hoeveelheid werkzame stikstof bevat kan dus meer kunstmest worden vervangen dan bij drijfmest met een lagere stikstofinhoud, wat voordeliger is.

Input nutriënten en organische stof

Bij de bemesting van tarwe ligt de focus vaak bij de stikstofbemesting. Bij toepassing van drijfmest in tarwe worden naast stikstof echter ook heel wat andere nutriënten (P, K, Ca, Mg, S, micronutriënten) toegediend. Hierdoor wordt de bodemvoorraad van deze elementen aangevuld en kan ook voor deze nutriënten aan kunstmest worden bespaard. Daarnaast bevat drijfmest ook een fractie organische stof die op langere termijn bijdraagt aan het organische stofgehalte van de bodem.

Nitraatresidu: Speel op zeker met een vanggewas

Bij de toepassing van drijfmest in tarwe wordt soms gevreesd voor een hoger nitraatresidu omdat er een deel van de organisch gebonden stikstof pas later in het jaar vrijkomt. Door het tijdig inzaaien van een vanggewas of groenbedekker is het risico op meer reststikstof zeer klein. Bij de 4 opgevolgde demopercelen werd nergens een significant hoger nitraatresidu gemeten vlak na de oogst (Tabel 1). Ook in de nitraatcampagne (oktober-november) werd geen verschil in nitraatresidu gemeten met en zonder de toepassing van drijfmest.

Uitdagingen

Grootste uitdaging: het weer

Een eerste belangrijke uitdaging of randvoorwaarde waar we bij de demopercelen mee werden geconfronteerd, zijn de weersomstandigheden en toestand van de bodem bij het uitrijden van drijfmest in het voorjaar.

Vroeger in het voorjaar is er vaak een groter risico op natte omstandigheden. Dat bleek ook bij de demopercelen. Slechts bij 1 van de 4 demopercelen kon de drijfmest al in maart worden toegediend ter vervanging van een deel van de 1ste fractie. Bij de andere 3 percelen werd de eerste fractie toegediend via kunstmest en werd in de eerste helft van april drijfmest toegediend ter vervanging van de 2de fractie. Later in het voorjaar kan dan naast de berijdbaarheid van het perceel ook de grootte van de tarwe beperkend zijn. Als de tarwe al te groot is (>1ste knoop stadium), zal deze minder goed herstellen. Bij de demopercelen kon de drijfmest tijdig worden toegediend en herstelde de tarwe zich goed. Op het demoperceel in Herent bijvoorbeeld zag je vlak na het toedienen van de drijfmest duidelijk de bandensporen en enige schade aan als gevolg van de injectie (Foto 1).

Foto 1: Toestand van de tarwe net na drijfmestinjectie op 11 april in Herent in 2024

Echter, 2 weken later was dit al veel minder zichtbaar en een maand later was dit visueel niet meer zichtbaar (Foto 2). 

Foto 2: Toestand van de tarwe waar drijfmestinjecteur reed op 22/04 (links) en 05/05 (rechts) in Herent in 2024

Bij geen van de 4 demopercelen werd hiervan in de proef een effect waargenomen op de opbrengst. Waar de drijfmestton draaide op de percelen (kopakker), kon wel blijvende schade worden waarnemen (Foto 3). Bij kleinere percelen met veel hoeken en kanten verwachten we dus sneller duidelijke gewasschade en mogelijk ook een impact op de opbrengst.

Foto 3: Toestand van de tarwe waar drijfmestinjecteur draaide op 22/04 (links) en 05/05 (rechts) in Herent in 2024

Correct rekenen met drijfmest

Bij kunstmest kennen we de exacte stikstofinhoud en is er een werkzaamheid van 100% zodat we heel precies weten hoeveel stikstof er wanneer beschikbaar is voor de tarwe. De samenstelling van drijfmest daarentegen is zeer variabel zodat we hier een drijfmestanalyse nodig hebben om de inhoud en werkzaamheid te kennen. Eens we die kennen kunnen we de stikstof die in de drijfmest zit relatief eenvoudig in rekening brengen voor de 3 fracties. De manier van rekenen hangt af van het toepassingstijdstip van de drijfmest.

• Eerste fractie: Als je de drijfmest uitrijdt rond de periode van de eerste fractie, kan je de ‘50-30-20-regel’ toepassen. Deze wil zeggen dat van de werkzame stikstof die in de drijfmest aanwezig is, 50% in rekening kan worden gebracht bij de 1ste fractie, 30% bij de 2de fractie en 20% bij de 3de fractie.
• Tweede fractie: Als je de drijfmest toedient rond de periode van de tweede fractie, kan je alle werkzame stikstof in de drijfmest in rekening brengen voor de 2de fractie. Als de toegediende werkzame stikstof van de drijfmest hoger is dan het advies voor de 2de fractie kan je het verschil nog in mindering brengen bij de 3de fractie.

Wanneer wegen de voordelen op tegen de nadelen?

Wanneer drijfmest kan worden uitgereden in goede omstandigheden en de stikstofinhoud van de drijfmest correct in rekening wordt gebracht, zagen we bij alle 4 de demopercelen dat dezelfde opbrengst en kwaliteit kan worden gerealiseerd wanneer een deel van de kunstmest wordt vervangen door drijfmest (Tabel 1). Dit zijn echter wel twee heel belangrijke randvoorwaarden. Wanneer de omstandigheden niet gunstig zijn zal er schade worden gedaan aan bodem en gewas, wat zeker niet opweegt tegen de voordelen van drijfmest. Het fout of onvoldoende nauwkeurig in rekening brengen van de aanwezige stikstof in de drijfmest kan ook worden afgestraft door een lagere opbrengst of kwaliteit. Zowel een tekort als een teveel aan stikstof (risico op legering) kan een negatieve invloed hebben op de opbrengst en kwaliteit bij tarwe.

Tabel 1: Opbrengst (ton/ha), hectolitergewicht (kg/hL) en eiwitgehalte (%) van de tarwe bij de 4 demopercelen opgevolgd door de BDB en PIBO-Campus in 2023 en 2024 telkens voor de behandeling die volledig werd bemest met kunstmest en de behandeling die deels met drijfmest en deels met kunstmest werd bemest.

Wanneer beide voorwaarden wel voldaan zijn, is drijfmest een duurzaam alternatief voor kunstmest. De directe voordelen als landbouwer zijn de eventuele kostenbesparing (vooral bij hogere kunstmestprijzen) en de extra afzetruimte (vooral interessant voor gemengde bedrijven). Daartegenover staat minder flexibiliteit omdat je doorgaans afhankelijk bent van een loonwerker en de tijdspanne waarin je drijfmest kan toedienen beperkter en perceelafhankelijk is (nattere t.o.v. drogere percelen). Of de voordelen opwegen tegen de nadelen moet worden afgewogen in functie van het bedrijf en de weersomstandigheden in het voorjaar.

• Auteurs:
  Simon Cook en Jill Dillen (Bodemkundige Dienst van België),
  Dorien Vanderveken (PIBO-Campus)
• Project:
  Het demonstratieproject "Alternatieve duurzame bemestingsstrategieën bij wintertarwe" wordt gefinancierd door de Vlaamse overheid en het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO).

De belangrijkste bevindingen binnen dit project werden ook samengevat in een eindbrochure. Deze eindbrochure, waarin naast de resultaten van de drijfmestproeven ook de resultaten van de proeven met efficiëntere of alternatieve meststoffen beschreven staan, is terug te vinden via onderstaande link.